Lâu lắm rồi không nghe tiếng xay lúa nhưng đôi khi vẫn cứ mường
tượng ra cái âm thanh ù ù của cối xay một thời.
Xưa kia, cái cối xay dùng để biến hạt thóc thành ra hạt gạo,
vì thế nó là vật dụng không thể nào thiếu được của người dân thôn quê. Bất đắc
dĩ lắm mới phải đi xay nhờ hàng xóm, chẳng hạn như cối nhà bị hỏng mà chưa làm
kịp.
Làm một cái cối xay thì cầu kỳ và không dễ chút nào, phải có
những ông thợ chuyên nghiệp gọi là Phó cối. Thoạt tiên phải dùng tre đan vanh tròn
cho thớt trên và thớt dưới, sau đó đổ đất sét ẩm vào dầm kỹ. Thớt trên có cái
họng gỗ ở giữa và 2 tai quay tròn quanh một cái trục thẳng đứng gắn vào thớt
dưới cố định. Để cối có thể nghiền tách được vỏ trấu, người ta chèn vào hai
thớt các dăm gỗ nhãn được cài cắm theo một quy luật. Chèn dăm, nạo rãnh đâu đấy
thì khoét một hình chảo lõm ở thớt trên để sau này đựng thóc. Đại khái là thế,
nói chung phải mời thợ về làm chứ ít người tự làm được….
Ông phó cối mà đến đóng cối cho nhà nào là được gia chủ
trọng đãi ghê lắm, nếu nhà xa có thể nghỉ lại, cơm gà, cá gỏi như thượng khách.
Người có uy tín sẽ được dân làng mời làm luân phiên hết nhà này sang nhà khác. Người
ta sẽ truyền tai nhau về một cái cối tốt, quay nhẹ, chảy nhanh và không bị sống
(bóc vỏ không kỹ, còn thóc). Gỗ làm dăm và họng cối nếu kiếm được cây nhãn già
là khéo nhất, nó dẻo và dai, dăm lại lâu mòn.
Cái cối xay trong nhà cũng là hình tượng biểu thị tính cách
của từng gia chủ. Cối làm cầu kỳ thường là sở hữu của những chủ nhân cẩn thận,
căn cơ. Cối làm cẩu thả, rách nát phản ánh lối sống của những anh tạm bợ, qua
quýt. Cối hoạt động đều đặn, thường xuyên cho biết gia đình này kinh tế dư dả,
sung túc. Nhà không có nổi cái cối xay thì chắc rằng cũng chỉ suốt đời ăn đong,
vay nợ.
Lại nữa, nghe tiếng xay lúa biết được tính cách, nết người.
Tiếng quay đều đều là người chăm chỉ chứ không thẽo thợt, dựa dẫm; Tiếng quay
như giông bão là của người xốc nổi, thiếu kiên trì, mà xay kiểu ấy thì dễ hỏng
cối lắm. Người yếu, người khỏe tiếng cối nghe cũng khác nhau.
Thóc xay xong lại phải sàng sảy cho bớt trấu để còn cho vào
cối giã. Việc sàng sảy thóc thường của đàn bà, con gái chứ đàn ông ít người
biết làm. Những công việc xay lúa, giã gạo thông thường phải tranh trủ về tối,
sáng sớm hoặc là những ngày mưa không đi làm đồng được.
Thương cho các bà, các mẹ, các chị em ta đầu tắt mặt tối,
hết việc đồng áng, rơm rạ về nhà lại còn xay lúa, bõng em đến nỗi người nào,
người ấy đến tuổi dậy thì mà vẫn cứ tong teo, còi cọc. Vậy nên mới có câu: “Đã
mà xay lúa thì đừng bõng em”.
Cũng đáng phục cổ nhân đã biết nhìn xa trông rộng ngoài đời
mà cảnh báo những ai: “Gà què
ăn quẩn cối xay”. Chớ vội tự mãn, tự đắc nếu so với thiên hạ thì chưa là gì cả.
Thời nay, cái cối xay thóc không thấy nhà ai còn nữa, có
chăng chỉ còn ở các bảo tàng. Công nghệ đã chế ra máy xay xát thay cho sức
người trong việc xay giã.
Bâng khuâng, cảm hoài một chút cái cối xay tre ngàn đời gắn
bó cùng người nông dân.
